Nga Nevena Rsumovic
Jetojmë në një epokë kur vetë themelet e gazetarisë po rishkruhen—mes kërkesave të kapitalizmit digjital, pushtetit të qeverisjes algoritmike dhe nevojës së qëndrueshme për të vërtetën në jetën publike.
Këto tensione, si edhe mundësia për të krijuar korniza të reja për t’i kuptuar dhe kapërcyer ato, ishin në qendër të panelit “Në vijën e parë të mbrojtjes së lirisë së shprehjes”, në Konferencën Ndërkombëtare Our Media, të organizuar së fundmi nga rrjeti SEENPM dhe Mediacentar Sarajevo.
Dr. Snježana Milivojević, ish-profesoreshë në Universitetin e Beogradit, theksoi se bota po kalon një moment unik dhe të turbullt që kërkon reflektim të thellë mbi gjendjen dhe të ardhmen e medias.
Roli i medias rrallëherë ka qenë më i brishtë – por paradoksalisht, ky moment ofron një mundësi të paprecedent, të nxitur nga ndryshimi paradigmatik në rregullimin e medias, të mishëruar në grupin e ri të ligjeve të Bashkimit Europian: Akti Europian për Lirinë e Medias (EMFA), Akti për Shërbimet Digjitale (DSA), Akti për Tregjet Digjitale (DMA) dhe Akti për Inteligjencën Artificiale (AI Act).
Këto rregullore – veçanërisht Akti Europian për Lirinë e Medias (EMFA) – përfaqësojnë një ndryshim historik në mënyrën se si media perceptohet dhe rregullohet në të gjithë Europën dhe përtej saj. Ato pranojnë se media nuk është më një çështje kombëtare, por një çështje e përbashkët europiane, theksoi Milivojević.
“Për herë të parë, Europa po krijon një kuadër rregullator gjithëpërfshirës që bashkon fusha më parë të ndara – transmetimet, shtypin, median lokale dhe atë kombëtare – brenda një sistemi të vetëm të përshtatur për epokën digjitale”, argumentoi ajo.
Efekti zinxhir – Ligjet e BE-së për median zbatohen edhe për aktorët e huaj
“Sado që Europa mbetet prapa në inovacionin digjital, ajo udhëheq në rregullimin e tij,” tha Milivojević. EMFA është pjesë e një pakete më të gjerë që përfshin mbrojtjen e privatësisë, qeverisjen e inteligjencës artificiale dhe përgjegjësinë e platformave online, duke konsoliduar të gjitha shërbimet digjitale që qarkullojnë në BE.
“Së pari, ajo heq dorë nga parimi i vjetër i vendit të origjinës, duke e zëvendësuar me mbikëqyrje kolektive europiane, që zbatohet njësoj edhe për aktorët e huaj që veprojnë brenda apo jashtë kufijve të BE-së”, sqaroi më tej ajo, duke shtuar se “aktorët jo-anëtarë të BE-së nuk mbrohen më nga parimi i vendit të origjinës, që ka shërbyer gjithmonë si strehë e sigurt për platformat e mëdha teknologjike.”
“Nën EMFA, çdo shërbim mediatik jashtë BE-së që synon qytetarët europianë do të jetë subjekt i mbikëqyrjes rregullatore europiane”, theksoi ajo, duke shtuar se kjo qasje e re do të vlejë edhe për mediat jo-anëtare të BE-së në fqinjësi, përfshirë rajonin e Europës Juglindore.
“Ky nuk është proteksionizëm, por një kosmopolitizëm europian, që siguron barazi në treg dhe mbrojtje të të drejtave themelore – veçanërisht të lirisë së medias – në hapësirën digjitale,” argumentoi Milivojević.
Ligjet e reja të BE-së për median do të krijojnë padyshim një efekt zinxhir në Ballkanin Perëndimor dhe Europën Juglindore. Disa grupe mediatike tashmë operojnë – ose planifikojnë të operojnë – përtej kufijve kombëtarë, duke shpërndarë përmbajtje në vendet fqinje anëtare të BE-së. Kjo do të thotë se mediat ndërkufitare nga Ballkani Perëndimor mund t’u nënshtrohen standardeve më të rrepta dhe mekanizmave të ankesave në dispozicion të publikut të BE-së – duke zgjeruar në mënyrë efektive kornizën europiane të qeverisjes mediatike edhe në rajonin tonë, shpjegoi Milivojević.
Mbrojtje rregullatore nga ndërhyrja politike
Në thelb, Akti Evropian për Lirinë e Medias (EMFA) njeh se media—si një shtyllë qendrore e demokracisë—kërkon mbrojtje aktive në epokën digjitale. Ai vendos masa mbrojtëse kundër ndërhyrjes dhe manipulimit politik, duke adresuar mjedisin e sotëm të dezinformimit dhe ndikimeve të jashtme.
Ky akt përballet gjithashtu me dominimin e platformave të mëdha teknologjike, duke kërkuar transparencë dhe llogaridhënie në mënyrën se si moderohet dhe shpërndahet përmbajtja. Ai i detyron platformat kryesore online të zbatojnë rregulla të veçanta për mediat e njohura, duke siguruar trajtim të drejtë, pakësim të heqjes arbitrare të përmbajtjes dhe forcim të pavarësisë editoriale.
Ajo që e dallon EMFA-n nga mekanizmat e mëparshëm rregullatorë është fokusi i saj te të drejtat e qytetarëve. “Për herë të parë, ajo sanksionon aksesin në informacion pluralist dhe me cilësi të lartë si një e drejtë individuale, duke afirmuar se çdo qytetar duhet të mund të mbështetet në burime të besueshme e të larmishme—dhe se shtetet duhet të mundësojnë këtë të drejtë”, theksoi Milivojević.
“Kjo përbën një hap përpara nga mbrojtja e shtypit drejt mbrojtjes së të drejtës së publikut për informacion që i shërben interesit të përbashkët—një element thelbësor në një epokë mosbesimi dhe skepticizmi të gjerë ndaj medias”, shpjegoi ajo.
EMFA si sfidë dhe mundësi për Ballkanin Perëndimor
Për Ballkanin Perëndimor dhe Evropën Juglindore, pasojat janë domethënëse, paralajmëroi Milivojević. Vendet aspirante për anëtarësim në BE do të përballen me presion gjithnjë e më të madh për të harmonizuar legjislacionet kombëtare me këto standarde.
Kjo nuk kufizohet vetëm në përputhje formale: ajo përfshin integrimin e parimeve të pavarësisë, pluralizmit dhe transparencës në strukturën ligjore të rajonit. “Fusha jashtëterritoriale e EMFA-s nënkupton që mediat e Evropës Juglindore që operojnë brenda tregjeve të BE-së—ose që janë të aksesueshme për audiencat e BE-së—do t’i nënshtrohen rregullave të saj, duke ndikuar në mënyrën se si ato prodhojnë dhe shpërndajnë përmbajtje”, theksoi Milivojević.
Mjedisi rajonal mediatik—tashmë i përballur me përqendrimin e pronësisë, ndikimet e jashtme dhe mosbesimin publik—do të duhet të përshtatet. Siç vuri re Dr. Milivojević, rregullimi ligjor trajton dobësitë e ekosistemeve mediatike në rajone ku fushatat e dezinformimit dhe manipulimi i mbështetur nga aktorë të huaj janë bërë mjete të fuqishme. EMFA mund të shërbejë si një mburojë mbrojtëse, por efektiviteti i saj varet nga qeveritë vendore, shoqëria civile dhe profesionistët e medias që duhet të avokojnë për zbatimin e saj të vërtetë.
Po aq i rëndësishëm është edhe ndikimi i mundshëm në mënyrën e konsumimit të medias. Me rritjen e angazhimit digjital, audiencat po braktisin gjithnjë e më shumë kanalet tradicionale në favor të mediave sociale dhe platformave alternative, shpesh duke dyshuar në besueshmërinë e informacionit. Në Evropën Juglindore, shumë përdorues verifikojnë lajmet përmes motorëve të kërkimit ose rrjeteve personale, duke minuar autoritetin e gazetarisë. Dr. Milivojević theksoi se ky ndryshim nënvizon nevojën urgjente për të rindërtuar besimin dhe për të vënë në prioritet transparencën dhe cilësinë—qëllime që kuadri i ri i BE-së i mbështet qartë.
Në përfundim, EMFA nuk është thjesht një masë tjetër ligjore; ajo është një rikonceptim i guximshëm dhe i bazuar në të drejta i qeverisjes mediatike. Ajo e ngre debatin nga politikat e fragmentuara kombëtare në një kuadër të unifikuar evropian, në përputhje me realitetet teknologjike dhe demokratike të kohës.
Për Ballkanin Perëndimor dhe Evropën Juglindore, ajo përfaqëson njëkohësisht një sfidë—për të përmbushur standarde të reja kërkuese—dhe një mundësi për t’u afruar më shumë me vlerat më të larta demokratike të Evropës.
Liria e shtypit në mbarë botën – “ende për t’u përcaktuar”
Sarah Clark nga rrjeti ndërkombëtar IFEX paraqiti një tablo të zymtë globale, duke e quajtur këtë moment “ende për t’u përcaktuar” për lirinë e shtypit dhe demokracinë. Duke përfaqësuar një rrjet prej mbi 100 organizatash në 70 vende, ajo vuri në dukje se në gati 80 për qind të tyre, liria e medias po përkeqësohet.
Ajo e lidhi këtë regres me dy goditje të mëdha – tërheqjen e administratës Trump nga normat ndërkombëtare dhe luftën në Gaza – që të dyja ekspozuan çarje të thella në sistemin global të ndërtuar për të mbrojtur të drejtat. Clark e përshkroi situatën si “një sistem ndërkombëtar në rënie të lirë”, ku tërheqja e SHBA-ve nga institucionet ndërkombëtare ka përshpejtuar erozionin e llogaridhënies dhe ka inkurajuar regjimet autokratike anembanë botës.
Ajo theksoi se hipokrizia perëndimore – veçanërisht në reagimin ndaj konfliktit në Gaza dhe shtypjen e protestave – ka shkatërruar besimin te media dhe institucionet demokratike. Megjithatë, ajo vuri në dukje edhe disa “drita shprese”: edhe në vende ku liria e shtypit përballet me sfida të mëdha, përpjekjet për llogaridhënie tregojnë se rezistenca, ndonëse e vështirësuar, vazhdon të ekzistojë.
Clark paralajmëroi se fuqia e pakontrolluar e monopoleve teknologjike po paraqet një kufi të ri kërcënimesh, me platformat e mëdha që i rezistojnë rregullimit nga BE dhe përforcojnë dezinformimin. Megjithatë, ajo e mbylli me një thirrje për të mbrojtur dhe zgjeruar hapësirat për gazetari të pavarur dhe veprim qytetar, përpara se të godasë vala e radhës e rrëshqitjes demokratike.
Nga erozioni drejt veprimit
Brankica Petković nga Instituti i Paqes në Slloveni mbështeti këtë perspektivë globale me të dhëna dhe kërkime. Duke u bazuar në studime rajonale dhe të BE-së, ajo përshkroi një “erozion strukturor” të kushteve që mundësojnë shprehjen e lirë – jo përmes censurës direkte, por përmes “zëvendësimit”: mbushjes së hapësirës publike me propagandë, gjuhë urrejtjeje dhe pluralizëm të fabrikuar.
Ajo theksoi një paradoks: rritje të numrit të mediave krahas një tkurrjeje të bërthamës profesionale të gazetarëve – një “peizazh që rritet në sasi, por jo në cilësi”. Sipas saj, kjo pasqyron një krizë më të gjerë legjitimiteti, ku qytetarët ndihen të shkëputur nga media dhe sistemet demokratike.
Megjithatë, Petković refuzoi fatalizmin. Ajo përmendi shenja të reja qëndrese – nga protestat studentore në Serbi deri te bashkëpunimet rajonale të ndryshme. Evropa, sipas saj, duhet të udhëheqë në rindërtimin e sistemeve demokratike të medias, por “pa vetëkënaqësi”: “Evropa nuk është një model i përsosur.” Kuadrot ligjore të BE-së, si EMFA, duhet të shoqërohen me partneritete lokale dhe zgjidhje të rrënjosura në komunitet.
“Mbrojtja e lirisë së shtypit nuk mjafton në vetvete – duhet gjithashtu të zgjerojmë dhe forcojmë hapësirat për gazetari të pavarur dhe veprim qytetar”, tha Petković.
E vërteta është beteja e të gjithëve
Erol Önderoğlu, gazetar me përvojë nga Turqia dhe përfaqësues i Reporterëve pa Kufij, solli një perspektivë tronditëse nga vendi i tij, ku shumica e mediave janë nën kontroll qeveritar dhe gazetaria e pavarur mbijeton nën kërcënim të vazhdueshëm.
“Situata në Turqi është jashtëzakonisht alarmante, pasi më shumë se 85% e mediave kombëtare korporative kontrollohen nga qeveria. Megjithatë, duhet të kemi parasysh gjithmonë përfshirjen shumë dinamike të mediave kritike dhe organizatave të shoqërisë civile në vend,” tha Önderoğlu.
Në këtë kontekst, ai përshkroi një realitet paradoksal: Turqia po fiton vizibilitet gjeopolitik, edhe pse liritë e brendshme po shemben. Duke mbuluar çdo javë gjyqe ndaj gazetarëve, ai theksoi se shtypja sistematike, ndalimet arbitrare dhe autocensura po e boshatisin hapësirën publike.
Megjithatë, Önderoğlu vuri në dukje se nisma të reja në nivel evropian ofrojnë pika reference për përparim. Në Turqi, sipas tij, qëndrueshmëria e mediave po varet gjithnjë e më shumë nga rindërtimi i modeleve të bazuara në lexues, ndërsa mbështetja ndërkombëtare po zbehet.
Ndërhyrjet e ekspertëve u bashkuan në një përfundim të përbashkët: pavarësisht presioneve në rritje, lufta për lirinë e medias nuk ka mbaruar, por po transformohet. Kapitulli i ardhshëm do të përcaktohet më pak nga ndihma e jashtme apo kuadrot ligjore dhe më shumë nga aftësia e gazetarëve, institucioneve dhe qytetarëve për të rimarrë besimin dhe për të ndarë së bashku përgjegjësinë për mbrojtjen e së vërtetës.
Ky artikull u realizua me mbështetje financiare të Bashkimit Evropian. Përmbajtja e tij është përgjegjësi ekskluzive e SEENPM dhe nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e Bashkimit Evropian.