Nëse gazetaria dëshiron të mbijetojë, ajo duhet jo vetëm të mbrohet ligjërisht dhe përmes sindikatave, por edhe të rishpikë revolucionarisht rolin, formatin dhe bazën e saj ekonomike – duke e vendosur interesin publik, dhe jo fitimin apo ndikimin politik, në qendër të qëllimeve të saj. Kjo është veçanërisht e dukshme në Evropën Juglindore dhe Turqi, ku kriza e gazetarisë ndërlikohet më tej nga një tranzicion i dështuar dhe paqëndrueshmëria e thellë ekonomike.
Nga: Minel Abaz
Këto çështje ishin në qendër të panelit “E ardhmja e gazetarisë në Ballkanin Perëndimor dhe Turqi – Çfarë e ardhme?”, mbajtur si pjesë e konferencës ndërkombëtare Our Media, e organizuar nga Rrjeti i Evropës Juglindore për Profesionalizimin e Medias (SEENPM) dhe Mediacentar Sarajevo.
Paneli mblodhi ekspertë nga vende dhe fusha të ndryshme – nga sindikatat e gazetarëve te akademia. Ndër pjesëmarrësit ishin Remzi Lani (Shqipëri), Sinem Aydinli (Turqi), Žaneta Trajkoska (Maqedonia e Veriut), Helena Milinković (Slloveni) dhe Lejla Turčilo (Bosnje dhe Hercegovinë). Përfundimi i përbashkët i tyre ishte i qartë: mediat gjenden në një kundërrevolucion, ku arma kryesore nuk është argumenti, por zhurma.
Presioni politik dhe kolapsi i lirisë: Turqia si paradigmë
Situata mediatike në Turqi shërbeu si hyrje dramatike për atë që, në një formë më të butë, po përhapet në të gjithë rajonin: shtypja sistemike e lirisë së shprehjes përmes mjeteve ekonomike, ligjore dhe digjitale.
Studiuesja e mediave Sinem Aydinli deklaroi se gazetaria në Turqi është “nën rrethim nga presione të fuqishme politike dhe ekonomike”, ku qëndrueshmëria ekonomike është e dobët dhe me një rënie të vazhdueshme të besimit të publikut tek mediat.
Ajo solli një sërë shembujsh që ilustrojnë shtypjen. Gazetarët shpesh akuzohen për “propagandë terroriste” apo “anëtarësi në organizata terroriste”, ndërsa instrumente ligjore si Neni 301, që kriminalizon “ofendimin publik të kombit turk dhe Republikës së Turqisë”, përdoren shpesh. Edhe ligjet për tubime publike e demonstrata po zbatohen gjithnjë e më shumë kundër gazetarëve. Një shembull ilustrues është rasti kur, pas arrestimit të kryebashkiakut të Stambollit, gazetarët – veçanërisht fotoreporterët – që dokumentuan dhunën policore, u arrestuan.
Përveç presionit të drejtpërdrejtë, kontrolli digjital përbën një problem tjetër serioz. Aydinli theksoi se algoritmet e Google favorizojnë mediat proqeveritare në 89% të rasteve, duke reduktuar ndjeshëm dukshmërinë e mediave të pavarura. Organet rregullatore si RTÜK (Këshilli i Lartë i Radios dhe Televizionit) ndëshkojnë në mënyrë selektive mediat e pavarura, ndërsa transmetuesi publik TRT “thjesht amplifikon vijën zyrtare të qeverisë.”
Rezultati është një kolaps etik. Aydinli citoi ombudsmanin e pavarur Faruk Bildirici, i cili përmendi rastin e vrasjes së një vajze tetëvjeçare: mediat “garonin për të publikuar pretendime sensacionaliste dhe të paverifikuara,” duke bërë që publiku të besonte se “e gjithë familja ishte fajtore.” Ky është një shembull i braktisjes së etikës dhe verifikimit në kërkim të klikimeve dhe shikueshmërisë.
Paraliza ekonomike dhe largimi i heshtur i të rinjve
Modeli ekonomik i gazetarisë në Ballkanin Perëndimor shfaq të njëjtat simptoma, me një theks të veçantë te varfëria e profesionit dhe eksodi i të rinjve.
Lejla Turčilo, profesore në Fakultetin e Shkencave Politike të Universitetit të Sarajevës, duke folur për të ardhmen e gazetarisë dhe arsimit, theksoi se studentët që hyjnë në këtë degë bëjnë dy pyetje kyçe: “A do të ekzistojë gazetaria deri sa të diplomohemi?” dhe “Çfarë përfitoj unë?”
Ajo solli shifra alarmante për Bosnjën dhe Hercegovinën: pagat neto të gazetarëve variojnë nga 600 BAM (rreth 305 €) deri në 1,700 BAM (rreth 865 €). Paga më e ulët mbulon vetëm 25% të shportës konsumatore, ndërsa më e larta arrin vetëm 57%.
“Të gjitha problemet që i përmenda teorikisht – presionet politike, situata ekonomike, kushtet e këqija të punës – në Bosnjë dhe Hercegovinë janë shumëfishuar me dhjetë,” përmblodhi Turčilo.
Pagat e ulëta, të kombinuara me rreziqet e larta të profesionit dhe kushtet e këqija të punës, e bëjnë gazetarinë një “profesion të varfër”, pa perspektivë për të rinjtë. Studimet në Turqi tregojnë një trend të ngjashëm: studentët shmangin gazetarinë sepse ajo është “e kriminalizuar, tepër e rrezikshme dhe shumë pak e paguar.” Në këtë kontekst, Turčilo paralajmëroi se brezat e gazetarëve që kujtojnë kohët “para Google” po “përpiqen të përshtatin gjërat e reja në korniza të vjetra,” ndërsa audiencat e reja jetojnë në kushte krejtësisht të ndryshme digjitale, duke ndjekur blogerë, influencerë dhe podkaste.
“Bukuroshja e fjetur” dhe imperativi revolucionar
Ndërsa ekonomia po shembet dhe presioni politik po rritet, mediat në rajon mbeten pasive, duke pritur – në fjalët e Žaneta Trajkoska nga Maqedonia e Veriut – “të korruptohen dhe të klientelizohen.”
Trajkoska, drejtoreshë dhe këshilltare shkencore në Institutin e Studimeve të Komunikimit në Shkup, përshkroi situatën mediatike me një analogji goditëse: “Situata e mediave është si në një përrallë – ‘një bukuroshje e fjetur.’ Ato thjesht presin.”
Një pasivitet i tillë ka pasoja të drejtpërdrejta: mediat kanë dorëzuar rolin e tyre në formësimin e agjendës publike te partitë politike, të cilat sot “kanë redaksitë e tyre të brendshme, rrjetet e tyre sociale, podkastet e tyre.” Aktorët politikë “i kanë anashkaluar plotësisht gazetarët” dhe kanë marrë rolin e tyre në shoqëri. Për këtë arsye, Trajkoska bëri thirrje për një kthesë radikale:
“Mendoj se e ardhmja e gazetarisë mund të mbijetojë në një formë të ngjashme me atë që njohim sot, vetëm nëse bëjmë diçka më shumë – jo një qasje evolucionare, por revolucionare.”
Sipas saj, çelësi i kësaj revolucioni qëndron në thyerjen e “flluskave” ku kanë operuar për shumë kohë akademia, shoqëria civile dhe mediat. Ajo bëri thirrje për rrjetëzim urgjent: “Duhet të krijojmë lidhje – pa para, pa donatorë.”
Rezistenca dhe mësimi nga publiku: Një mësim nga Sllovenia
Në luftën kundër kapjes politike të mediave publike, përvoja e Helena Milinković nga RTV Slovenia ofron një shembull të rrallë të një rezistence sindikale dyvjeçare të suksesshme.
Pas përpjekjes së qeverisë së Janez Janša-s, në vitin 2020, për të marrë nën kontroll transmetuesin publik sipas modelit të Orbánit, gazetarët dhe punonjësit e medias “nuk fjetën.”
Ideja qendrore ishte se gazetarët nuk duhet të luftojnë vetëm, por të mobilizojnë një rrjet më të gjerë – përfshirë juristë, akademikë dhe shoqërinë civile – sepse “askush nuk mund të mbijetojë vetëm.” Milinković paralajmëroi se “rreziku po rritet” dhe se gazetarët nuk kanë zgjidhje tjetër veçse të punojnë mes “ngacmimeve, frikësimeve, mbikëqyrjes dhe kërcënimeve ndaj jetës dhe mjeteve të jetesës.”
Mesazhi kyç i rezistencës sindikale ishte: mos e nënvlerësoni publikun.
“Ne gjithmonë mendojmë se jemi më të zgjuarit. Jo, ata dinë shumë. Mos flisni vetëm për problemin tuaj – gjeni problemin e tyre brenda problemit tuaj, që ata të identifikohen me të.”
Kjo strategji dha rezultat: në referendumin në Slloveni, 70% e qytetarëve votuan në favor të Ligjit për RTV Slovenia – një rezultat i arritur falë daljes përtej kryeqytetit dhe dëgjimit të qytetarëve. Taktika e tyre e rezistencës ishte: “Ne jemi si kërpudhat. Jemi kudo. Dhe kur përpiqen të na heshtin, rritemi diku tjetër. Nuk mund të na heshtin të gjithëve njëherësh.”
Lufta për audiencën e re dhe humanizmi i ri
Linja e fundit e mbrojtjes për gazetarinë qëndron në aftësinë e saj për t’u përshtatur me një audiencë që ka vëmendje gjithnjë e më të kufizuar.
Helena Milinković vuri në dukje se koha e përqendrimit te të rinjtë është reduktuar ndjeshëm: “Kur isha studente, ishte rreth dhjetë sekonda. Tani është rreth një sekondë e gjysmë.” Kjo kërkon rishikim të formateve mediatike, sepse nëse mediat vazhdojnë “në mënyrën e vjetër”, gazetaria do të bëhet “vetëm një tjetër makineri propagande në të ardhmen.”
Në përfundim, Remzi Lani, drejtor i Institutit Shqiptar të Medias, ofroi një analizë më të gjerë filozofike të krizës rajonale, duke theksuar se peizazhi mediatik i Ballkanit Perëndimor është “i mbërthyer në tranzicion” dhe se aktualisht po përballemi me një “kundërrevolucion.”
Lani e kontekstualizoi konfliktin aktual si një përplasje midis “Humanizmit të Ri dhe Humanizmit të Vjetër.” Humanizmi i Vjetër, nga Dekarti te Iluminizmi, synonte ta çlironte njeriun nga teologjia. “Humanizmi i Ri përballet me sfidën e individit përballë teknologjisë.”
Kjo do të thotë se beteja e gazetarisë nuk është më vetëm kundër politikanëve dhe oligarkëve, por edhe kundër “paparashikueshmërisë” së algoritmeve, censurës dhe teknologjisë që po riformëson vetë vëmendjen njerëzore.
Në kontekstin e studimit E ardhmja e medias në Ballkanin Perëndimor dhe Turqi, të realizuar nga SEENPM, i cili thekson mungesën e modeleve të qëndrueshme të biznesit dhe lidhjet e rrezikshme midis mediave dhe pushtetit, përfundimet e panelit shfaqen si një thirrje e qartë për veprim.
Ky artikull u realizua me mbështetje financiare të Bashkimit Evropian. Përmbajtja e tij është përgjegjësi ekskluzive e SEENPM dhe nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e Bashkimit Evropian.